Afryka . Na poważnie . odpowiedzialne podróżowanie . porady podróżnicze . rozważania geopolityczne . RPA

Co musisz wiedzieć zanim pojedziesz do RPA?

On 22 marca 2020 by Hania

Dlaczego w ogóle powstaje taki wpis? Bo ludzie podróżują do tego kraju bardzo chętnie, ostatnimi czasy coraz chętniej. Niestety wiele spośród tych osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że przed wyruszeniem w jakąkolwiek podróż, warto poznać kontekst polityczno-socjologiczno-historyczny miejsca docelowego.

A w przypadku RPA mamy 7 czynników, które wypada poznać, zanim zaczniemy zachwycać się lazurowymi wodami oceanu, czy zwierzątkami na safari. I żeby była jasność, jestem wielką fanką tego kraju i totalnie polecam go każdemu, ale warto przed wyjazdem zrozumieć, gdzie i po co się jedzie. Także, zanim pojedziesz do RPA przeczytaj, z czym mierzą się jego mieszkańcy!

1. Dysproporcje społeczne: bieda, bezrobocie a bogactwo 

Z danych opublikowanych przez Statistics South Africa na lata 2014/2015 wynika, że prawie 50% mieszkańców kraju, żyje poniżej górnego progu ubóstwa [1]. Rozumiemy przez to, że około połowa społeczeństwa żyje za około 500 PLN miesięcznie, gdzie koszty życia są porównywalne do tych w Polsce. W tym przypadku kobiety to około 52% populacji, a mężczyźni 46,1%. Najwięcej osób żyjących w biedzie spotkacie w prowincji Limpopo (67,5%), Przylądkowej Wschodniej (67,3%), KwaZulu-Natal (60,7%), Północno-Zachodniej (59,6%). Najniższy odsetek dorosłych (bo te statystyki dotyczą tylko ludzi powyżej 18-tego roku życia) znajdziecie w prowincjach: Gatueng (29,3%) i Przylądkowej Zachodniej (33,2%).  

Dochodzi do fakt tego, że ten problem dotyka także dzieci. Wynikają z tego następujące komplikacje, jak: zła dieta, brak bezpiecznych miejsc do zabawy, zła służba zdrowia lub niedostateczna opieka medyczna, trudności z dostępem do edukacji. Ci młodzi ludzie często też łapią złe wzorce, z których niejednokrotnie wynika, że aby coś posiadać trzeba to ukraść albo “skombinować”. Zanim pojedziesz do RPA i zdziwi cię jak wiele dzieci żebrze na ulicy, dobrze to wiedzieć.

Skąd bierze się bieda?

Oczywiście bieda nie bierze się z niczego. W czwartym kwartale 2019 stopa bezrobocia w RPA osiągnęła poziom 29,1% [2]. Niestety z danych w załączonym linku wynika, że od 10 lat kraj ten pogrążony jest w rosnącej recesji. Powszechnie wiadomo zaś, że ok. 87% biznesu znajduje się w rękach ledwie 8% mniejszości afrykanerskiej. Oznacza to, że najwięcej środków do życia znajduje się w rękach białoskórych potomków kolonialistów.

Dodatkowo dołóżmy do tego sektor nielegalnego osadnictwa, licznych imigrantów ekonomicznych z m.in. Zimbabwe, Konga i innych krajów i robi się prawdziwy ekonomiczny tygiel.

2. Apartheid

Skoro już jesteśmy przy kolonialistach, to warto mieć świadomość, że tak naprawdę większość mieszkańców RPA dopiero od niedawna może cieszyć się równym traktowaniem. Od zajęcia tych ziem przez Holendrów, poprzez wojny burskie z Brytyjczykami i przejście pod dominium, nad którym słońce nigdy nie zachodzi, aż po lata 90. XX wieku w tym kraju czarnoskórzy mieszkańcy kraju mieli pod górkę. Właściwie nie tylko ciemnoskórzy, co wszyscy “nie-biali”. 

W latach 50. wprowadzony został system polityczny nazywany apartheidem, który faworyzował białoskórych mieszkańców. W przeciwieństwie do afrykańczyków mieli oni prawo: posiadania ziemi, przebywania tam, gdzie im się żywnie podoba. Krajowe prawo zabraniało związków mieszanych między osobami białymi i “nie-białymi”, a karę za takie relacje ponosili białoskórzy. Rodzimi osadnicy nie mogli posiadać ziemi, ba! Nie mogli często bez zezwolenia przebywać w eksklawach zarezerwowanych pod afrykanerskie osadnictwo. Byli prześladowani, torturowani, głodzeni. Często traktowano ich gorzej niż zwierzęta. 

Zanim pojedziesz do RPA musisz wiedzieć, że ten kraj cieszy się demokracją od 1994 roku. Dopiero teraz na świat przychodzą ludzie, którzy nie zaznali tego zbrodniczego systemu. Jednak apartheid wciąż jest żywy. Jego reminiscencje powracają w licznych nierównościach, chociażby na uniwersytetach czy kwestiach związanych z własnością. To z kolei zmusza mnie do opowiedzenia ci o odcieniach rasizmu w Południowej Afryce.  

3. Rasizm

I skoro poruszamy ten temat to musisz wiedzieć, że rasizm na świecie to nie tylko przekonanie “białej rasy”, że jest lepsza od innych. Rasizm występuje wobec wszelkich odmiennych od zastanych typów “urody”. Tak to nazwijmy. W RPA społeczeństwo składa się z 80,48% z mieszkańców czarnoskórych (ale różnych etniczności), 8,25% białoskórych afrykanerów, 8,79% Koloredów i 2,48% Azjatów.[3] Zanim pojedziesz do RPA nie dziw się, że tak wiele osób tam ma mieszaną urodę. Dlaczego?

Azjaci

Skąd Azjaci? W XVIII i XIX wieku byli sprowadzani z półwyspu Malezyjskiego, Indonezji i Cejlonu jako niewolnicy do pracy na plantacjach białoskórych kolonialistów, ponieważ tubylcy nie pozwalali się łatwo podporządkowywać. 

Koloredzi

Kim są Koloredzi? To grupa etniczna pochodząca z RPA, która cechuje się prawdopodobnie najbardziej wymieszanym DNA na świecie. Składają się na to geny: Khoisan (pierwotnych osadników RPA), ludów Bantu, afrykanerskie, inne białoskóre, Austroneskie, Azji Wschodniej i Południowej. Z tego względu przedstawiciele Koloredów mogą mieć różne cechy fizyczne nawet w obrębie jednej rodziny. Wg Cape Census [4] w Kapsztadzie w 2011 stanowili oni blisko 45,4% populacji. Większość z nich mówi po afrykanersku i jest kalwinistami podobnie jak jedno z rodziców (najczęściej białoskóry ojciec). Badania wykazują, że zdecydowana część matek to kobiety z ludów Khoisan. Jako możesz się domyślać, to raczej nie było przeważnie dobrowolne współżycie. 

Kto spotyka się z rasizmem?

Tak więc skoro już wiesz, kto zamieszkuje RPA, ważne żebyś wiedział, że z rasizmem spotyka się tutaj każdy. Jesteś biały i krzywo spojrzysz? Możesz liczyć się z jakimś niemiłym komentarzem. Jesteś farmerem, który w przeszłości wykorzystywał pracę czarnoskórych? Możesz czekać na atak. Jesteś czarnoskóry i chcesz ubiegać się o posadę na uniwersytecie w Kapsztadzie? Będziesz mieć problem. Jesteś Azjatą? Co robisz poza swoją enklawą? A jeśli jesteś Koloredem to w zasadzie masz całkowicie przewalone. Ich nie lubi nikt i nikt ich nie wspiera. Są jak bezpańskie psy.

A może jesteś białoskóry i chcesz pracować w korporacji na stanowisku, które odpowiada Twoim kwalifikacjom? W kolejce przed tobą na to stanowisko czeka już X osób ze słabszym wykształceniem i mniejszymi kwalifikacjami. Poza jedną – kolorem skóry, który daje afrykańczykom w RPA przewagę w zakresie zajmowania stanowisk. Ta ostatnia rzecz jest jedną z form systemowego rasizmu. Zanim pojedziesz do RPA i rzucisz wszystko w poszukiwaniu pracy, musisz wiedzieć, że to nie takie proste.

4. Kwestie zdrowotne: HIV, aids, gruźlica i inne przypadłości

Wyobraź sobie, że prawie 8 milionów ludzi w kraju o populacji niespełna 57 milionów żyje z HIV. Daje nam to w przybliżeniu wynik taki, że co 7 osoba na ulicy jest nosicielem śmiercionośnego wirusa [5]. Gratulacje, właśnie trafiłeś do RPA! Może nie jest to bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia dla ciebie, ale wyobraź sobie, że jesteś świadkiem wypadku albo sam jemu ulegasz. Czy masz pewność, że nic ci nie grozi? Zanim pojedziesz do RPA, warto odrobić lekcję ze zdrowia i profilaktyki.

Nosicielami wirusa są i kobiety i mężczyźni, jednak to przedstawicielki płci żeńskiej częściej okazują się mieć HIV. Wynika to z tego, że mają niski status społeczny (zwłaszcza w tradycyjnych skupiskach), a także z obecnej przemocy seksualnej i niestety warunków ekonomicznych zmuszających je do pracy ciałem. 

Niech jednak cię to nie skieruje w negatywne strony. Bardzo ciężko zarazić się HIV bez kontaktów seksualnych i wymiany krwi. Rząd robi wiele, by ograniczyć jego rozprzestrzenianie się. Jednak jadąc do RPA po prostu warto zdawać sobie sprawę z istnienia i skali tego zjawiska. 

5. Townships

Townships spotkasz w całym RPA, niekiedy bliżej miast, a czasami w totalnym oderwaniu, po środku zupełnie niczego. To wyodrębnione rasowo (choć dziś zdominowane przez Afrykańczyków) osiedla, a może osady (?), które powstawały od XIX wieku i do końca apartheidu. 

• 

• 

• 

W okresie apartheidu, czarnoskórzy mieszkańcy kraju zostali wyeksmitowani z obszarów oznaczonych, jako miejsca “dla białych”. 

Townships przez swój charakter z reguły mają problemy z budownictwem, infrastrukturą miejską, dostępem do kanalizacji, wody, prądu, gazu, internetu. Na ich terenie znajdują się różne osiedla, przypisane do różnych klas społecznych. Najbogatsi żyją w domach, które my doskonale znamy z osiedli domków jednorodzinnych w Europie, wiele osób żyje w domach ufundowanych przez zamknięty już program “Mandela Housing”, ale najwięcej mieszkańców to najbiedniejsza grupa, która mieszka w domach zbudowanych z blachy, drewna, mieszanki cegieł z innymi substancjami. W domach tych ludzi nie znajdziecie telewizorów, wanny, czy oświetlenia. Często kwatera składa się z wielu łóżek/materacy, prowizorycznej kuchni, w której gotuje się na butlach z gazem lub palenisku. 

Inne problemy w Townships?

To właśnie w tych miejscach dochodzi do największej liczby przestępstw seksualnych, rabunków i zabójstw. Ta skoncentrowana silnie grupa najbardziej odczuwa skutki nierówności ekonomicznych i społecznych. Jeżeli chcesz odwiedzić township – rób to mądrze. Jest całe mnóstwo organizacji, które zabierają ludzi do tych miasteczek w vanach z przyciemnianymi szybami. Kierowcy wożą uprzywilejowanych turystów po różnych zakątkach, pozwalając im fotografować świat zza przyciemnianych szyb. Jeśli mogę cię o coś prosić, to proszę byś tego nie robił. 

Warto wyjść do ludzi, warto zobaczyć townships i poznać tych ludzi. Ale przede wszystkim robiąc to z głową i nie traktując ludzi jak zwierzęta w ZOO. Pierwszym krokiem dla ciebie powinno być odnalezienie organizacji, która oprowadzi cię po wybranym township, a zysk z takiej akcji przeznaczy na wsparcie walki z HIV, rozwój i edukację młodzieży, lub zwiększenie szans młodych kobiet na rynku pracy. Jedną z takich instytucji jest poznana w Knysnie świetlica wspierająca młode kobiety z HIV MAD about ART albo w Soweto oddająca procent z wycieczki na rzecz walki z HIV wśród dzieci – MoAfrika.

6. Przemoc seksualna

WIele razy przed wyjazdem do RPA słyszałam, że zgwałcą mnie tam i zabiją. Napisałam nawet wpis o bezpieczeństwie w RPA, żeby oddać moje uczucia sprzed wyjazdu i po powrocie. Statystyki gwałtów są niezaprzeczalnie przerażające. Z danych wynika, że w latach 2018/2019 w RPA było aż 41,583 gwałtów, dziennie daje nam to liczbę 114 przypadków [6]. Jeśli porównamy sobie te liczby z Polską, to wyjdzie nam 1396 zgłoszonych przypadków w skali całego roku. Tych liczb po prostu nie da się porównać. Ze źródeł wynika, że zaledwie 1 na 9 gwałtów w RPA jest w ogóle zgłaszany [7]. A przecież to nadal nie wszystko! Mówimy tu tylko o gwałtach, pomijając całkowicie molestowanie seksualne czy inne przestępstwa na tym tle (pornografia dziecięca, stręczycielstwo i wiele innych). Nie bez znaczenia pozostaje także “gwałt korekcyjny”, czyli wykorzystanie seksualne osoby nieheteronormatywnej, celem “nawrócenia” jej na “jedyną, właściwą, hetero” ścieżkę. 

Do tych przykrych zdarzeń dochodzi przede wszystkim w biedniejszych prowincjach, gdzie rola i status kobiet często są znacznie niższe. Dlatego jadąc do RPA nie musisz się martwić, że będziesz na celowniku. Szczerze mówiąc znajdziesz w uprzywilejowanej sytuacji, bo będziesz poruszać się głównie po miejscach turystycznych, najczęściej z jakimś przewodnikiem albo autem. Ten problem dotyka głównie mieszkańców townships. I, to niestety smutna konkluzja tej części. 

7. Przestępczość i zabójstwa 

Kolejną rzeczą, którą warto wiedzieć, zanim pojedziesz do RPA są dane dotyczące przestępczości i zabójstw. Te liczby mogą brzmieć jak niedorzeczność, zwłaszcza jeśli ponownie porównamy je z Polską. W latach 2018/2019 w Południowej Afryce zamordowano 21 022 osoby, podczas gdy w naszym kraju w 2017 roku odnotowano “tylko” 513 takich przypadków [8]. I ponownie, liczby te robią niekoniecznie dobre wrażenie. 

Jeżeli chodzi o rabunki to ta liczba wywołuje jeszcze większe zdumienie – 51 765 [9]. A wciąż nie mówimy o włamaniach do domu, tylko kradzieży na ulicy. I tak jak zabójstwami raczej nie musisz się martwić przed wyjazdem do RPA (zdarzają się znów głównie w obszarach zamieszkiwanych przez biedniejszą społeczność), to rabunkiem, napaścią z bronią w ręku – już możesz się przejmować. 

Czy możesz czuć zagrożenie?

W miejscach turystycznych raczej tego typu rzeczy ci nie grożą, ale chodzenie po zmroku w niezbyt dobrych dzielnicach może skończyć się na próbie kradzieży. W RPA nie warto obwieszać się drogocennymi przedmiotami, by nie paść ofiarą przypadkowych rabusiów. Tu możesz zobaczyć jak spaceruję ulicami Kapsztadu. 

Na pewno obiło ci się o uszy coś na temat “morderstw farmerów”. I nie jest to żaden mit, faktycznie w wielu miejscach dochodziło i nawet czasami nadal dochodzi, do zabójstw. Tfu, co ja piszę, do rzezi ze szczególnym okrucieństwem wobec białoskórych posiadaczy ziemskich. Jest to jeden z aspektów rasistowskich, które działy (bądź dzieją) się w RPA. Rzecz ma charakter “zemsty” za czasy apartheidu, gdzie faktycznie wielu afrykanerów popierało system segregacji rasowej i wykorzystywało na swoich plantacjach tanią, czarnoskórą siłę roboczą. Często jest to także związane z dysproporcją społeczną związaną z poziomem ekonomicznym. 

Podsumowanie

Napisałam ten tekst, żeby rzucić światło na to, jakie konteksty musisz poznać, zanim pojedziesz do RPA. Ten kraj bowiem, to nie tylko zdumiewające widoki, Przylądek Dobrej Nadziei, Kapsztad, Garden Route, Johannesburg czy safari. To także mniej przyjemne aspekty, które warto poznać, zanim popełnimy turystyczne faux pas. A ja Południową Afrykę z całego serca Wam polecam, bo to najpiękniejszy kawałek ziemi, który wbrew obiegowej opinii da się zwiedzić bez samochodu.